ظاهراً تنش تازه میان ایران و عربستان در هفته های اخیر پس از آن تشدید شد که با وجود مخالفت ایران، عراق و حتی امریکا، عربستان، شیخ باقر نمر، روحانی شیعه را "به جرم ترویج خشونت" اعدام کرد، اقدامی که موجب خشم شدید مقامات ایرانی از جمله آیت الله خامنه ای، رهبر ارشد آن کشور گردید.
اما شماری از تحلیلگران سیاسی مثل رابرت ورث، تحلیلگر شرق میانه و نوسیندۀ کتاب تحت عنوان "در سایۀ خلافت" به این باور است که در واقع توافق هسته یی میان ایران و کشور های غربی، موجب خشم شدید عربستان شده و سعودی ها فکر می کنند که در حصار ایران قرار گرفته اند.
آقای ورث گفت: " به معنی واقعی کلمه ]عربستان[ خود را د رمحاصرۀ ایران می بیند. فکر میکنم عربستان سیگنال داده است با هیچ کس به شمول امریکا مشوره نخواهد کرد به ایران سیگنال می دهد که ما از شما هراس نداریم."
به گفتۀ آقای ورث، پس از توافق هسته یی میان ایران و شش قدرت جهان، عربستان حالا به این باور شده است که بیش از این نمی تواند به حمایت امریکا که در هشت دهۀ گذشته متحد نزدیک آن کشور بوده است، اتکا کند.
حسین ابیش، محقق ارشد در انستتیوت عرب و کشور های خلیج مستقر در واشنگتن دی سی، در مورد نظر مشابه دارد.
آقای ابیش گفت: "سعودی ها به این باوراند که توافق هسته یی به قمیت آنان تمام می شود، زیرا مثل امریکا، اسرائیل و کشور های عربی، ایران مجهز با سلاح هسته یی، نگرانی درجه یک سعودی ها نیست. نگرانی آنان بیشتر افزیش قدرت تفوق جویی ایران است."
شماری از تحلیلگران سیاسی مانند محسن میلانی، استاد روابط بین المللی در پوهنتون فلوریدای جنوبی، به این باور است که ایران و عربستان سعودی از توانایی برخوردار نیستند تا یک دیگر را شکست دهند، اما ادامۀ منازعه میان دو کشور نه تنها به ضرر تهران و ریاض تمام خواهد شد، بلکه می تواند اوضاع را در سایر کشور های شرق میانه وخیم تر کند.
آقای میلادی گفت: " این دو کشور به اندازۀ قدرت نظامی و سیاسی ندارند تا یک دیگر را شکست بدهند. به نظرم جنگ آنان فقط بد بختی برای منطقه و مردم خود شان خواهد آورد."
این تحلیلگر روابط بین المللی می گوید در صورت ادامۀ منازعه میان این دو کشور اسلامی، روند صلح در یمن و سوریه با کندی مواجه خواهد، زیرا به گفتۀ او ایران در سوریه به حمایت اش از بشارلاسد تاکید خواهد کرد و موقف عربستان سعودی برای برکناری رئیس جمهور اسد پا برجا خواهد ماند. در نتیجه، راه حل سیاسی در سوریه با مشکلات جدی مواجه خواهد شد و در نهایت تندروان اسلامگرا، بیشتر قدرت خواهند گرفت.
در یمن نیز مشکل مشابه باقی خواهد ماند. عربستان شورشیان حوثی را که از حمایت ایران برخوردار است هدف قرار خواهد داد و ایران از طریق ادامۀ کمک به حوثی ها، از بر گشت عبدربه منصور عادی، رئیس جمهور تبعیدی یمن که از حمایت عربستان برخوردار است، جلوگیری خواهد کرد.
سابقۀ منازعه میان ایران و عربستان
با وجود منازعۀ طولانی میان ایران و عربستان سعودی، مقامات تهران و ریاض در جریان چندین دهۀ گذشته تلاش کرده اند تا از رویا رویی مستقیم پرهیز کنند. در عوض دو کشور تلاش کرده اند تا درگیر جنگ های نیابتی در سایر کشور های اسلامی شوند—آنهم بیشتر با توجیه فرقه گرایی مذهبی.
حمایت ایران از حکومت سوریه به رهبری بشارالاسد، رئیس جمهور آن کشور، حمایت تهران از گروه حزب الله در لبنان، گروه های شیعه در عراق، و هدف قرار دادن شورشیان حوثی توسط ائتلاف به رهبری عربستان سعودی، مصداق چنین ادعا در منازعات جاری شرق میانه می باشد.
علی نوری زاده، رئیس مرکز مطالعات ایران و عرب مستقر در لندن، نیز به این باور است که منازعۀ کنونی میان دو کشور مثل گذشته، سایر کشور های اسلامی را متاثر خواهد کرد.
آقای نوری زاده گفت: "مذاکرات میان مخالفین و حکومت سوریه به زودی آغاز خواهد شد. به طور قطع، موقفگیری های ایران و عربستان سعودی می تواند به موفقیت و یا شکست این مذاکرات منجر شود. در یمن هم همین گونه است."
انگیزۀ مذهبی شیعه و سنی
باور بر این است که اساس منازعه میان ایران با اکثریت شیعه و عربستان با اکثریت سنی، جنبه فرقه گرایی مذهبی دارد. اما تحلیلگران به صورت کل به این باوراند که دو کشور از مسایل مذهبی فقط منحیث یک وسیله جهت کسب نفوذ بیشتر در منطقه استفاده می کنند. توافق هسته یی ایران با کشور های غربی، مقامات سعودی نگران کرده است که لغو تعزیرات بالای ایران، نقش آن کشور را در منطقه برازنده خواهد کرد.
به تعقیب اعدام شیخ نمر، شماری از اعتراض کنندگان در تهران بالای سفارت عربستان حمله کردند. با وجودیکه مقامات ایران تعدادی از اعتراض کنندگان را توقیف و عمل آنان را تقبیح کردند، مقامات عربستان، حمله بالای سفارت خود در تهران را کار حکومت آن کشور دانست و پس از مسدود کردن سفارت خود در تهران، روابط دیپلوماتیک خود را با آن کشور قطع کرد.
عوامل بازدارندۀ درگیری مستقیم میان تهران و ریاض
شاید مقامات ایران و عربستان از درگیری مستقیم بر ضد یک دیگر در هراس نباشند، زیرا هر دو کشور از لحاظ نظامی و اقتصادی در منطقه قدرتمند استند. اما تحلیلگران روابط بین المللی مثل محسن میلانی می گویند که روی دو دلیل عمده، دو کشور در حال حاضر وارد جنگ مستقیم نخواهند. اول امنیت ملی دو کشور از سو یک دیگر در خطر نیست و دوم در حال حاضر اقتصاد دو کشور در وضیعت نا مناسب است.
به گفتۀ آقای میلانی، در حال حاضر هیچ از این دو کشور تهدید مستقیم را متوجه همدیگر نمی سازند.
توانایی ایران و عربستان از لحاظ اقتصادی
ایران و عربستان هر دو قدرتمند ترین کشور های منطقه به شمار می روند، اما در شرایط کنونی، هر دو کشور تا اندازۀ با مشکلات اقتصادی مواجه اند.
به گونۀ مثال، در سال ۲۰۱۵، به دلیل کاهش قیمت نفت، عربستان ۹۸ میلیارد دالر کسر بودجه داشت و ۳۰ میلیارد دالر بیشتر از پلان تعیین شده مصرف کرد که مجموعۀ آن به ۲۶۰ میلیارد دالر رسید. کسر بودجه این کشور شاهی در سال ۲۰۱۶ به ۸۷ میلیارد دالر می رسد.
علاوه بر آن، مصارف این کشور در داخل و خارج بالا است. به گونۀ مثال، مصارف نظامی عربستان در سال ۲۰۱۶ به ۵۷ میلیارد دالر می رسد. مصارف نظامی این کشور در یمن روزانه حدود ۲۰۰ میلیون دالر می رسد—یعنی ۶ میلیارد در ماه. بر اساس پیش بینی عربستان، در سال جاری، عواید آن کشور به ۱۲۷ میلیارد دالر خواهد رسید—یعنی ۲۶ میلیارد دالر کمتر از سال ۲۰۱۵ ، در حالیکه انتظار میرود مصارف آن در سال جاری به ۲۲۴ میلیارد دالر برسد.
با وجود لغو تعزیرات اقتصادی بالای ایران، بهبود اوضاع اقتصادی در آن کشور زمانگیر خواهد بود. علاوه بر آن، بر اساس گزارش ها، ایران از حوثی ها در یمن، بشارالاسد در سوریه، حزب الله در لبنان و سایر گروه شیعه مذهب در سایر کشور حمایت می کند و همۀ اینها هزینۀ هنگفت بر ایران تحمیل می کند.
در اکثر موارد، منازعه میان ایران و عربستان به مثابه تضاد مذهبی میان سنی و شیعه تلقی می گردد، زیرا تهران و ریاض در چندین دهۀ گذشته از فرقه گرایی مذهبی سنی و شیعه به مثابۀ یک وسیله برای اهداف خود استفاده کرده اند. اما تحلیلگران به صورت عموم به اعتقاد دارند که منازعه میان این دو کشور اسلامی بیشتر متمرکز به تفوق جویی منطقه یی است—نه اختلافات مذهبی.
این تحلیلگران می گویند که دلیل تشدید تشنج میان تهران و ریاض، توافق هسته یی ایران با کشور های غربی است، توافق که به باور عربستان، ایران، رقیب منطقه یی آن کشور را در بازی های منطقه یی دست بالا خواهد داد و نقش بین المللی آن کشور نیز در سطح بین المللی برازنده تر خواهد شد.
