تحلیلگران می گویند که هرج و مرج و خشونت در شرق میانه، حتا با شکست گروه تندرو دولت اسلامی در عراق و سوریه و فراتر از آن فروکش نخواهد کرد.
ساختارهای ملی و مرزبندی هایی که توسط قدرتهای استعماری اروپایی به ویژه پس از سرنگونی امپراتوری عثمانی در پایان جنگ جهانی اول ایجاد شده بود، اکنون در حال فروپاشی بوده یا هم متلاشی شده است. وضعیت موجود، نیرویی را که جمعیت شدیداً سرکش مذهبی و فرقه یی را با هم نگهداشته بود، به سرعت از میان بر می دارد.
مخلوط مسلمانان – سنی، شیعه، علوی- مسیحیان و جمعیت بزرگ کرد در شمال سوریه و عراق، از دید تحلیلگران شرق میانه را از دیرباز به کاسۀ لبریز از ناخوشنودی دیرینه، درماندگی فرقه یی و بیداد مبدل کرده بود.
این وضعیت به گونۀ ویژه پس از تهاجم به رهبری ایالات متحده در عراق و جنگ داخلی سوریه، از دید تحلیلگرانی چون وین مری پژوهشگر ارشد در شورای سیاست خارجی امریکایی، سبب یک انفجار اجتماعی در شرق میانه شد.
در عراق، صدام حسین و اقلیت سنی طرفدار وی، سالها با قساوت بر اکثریت شیعۀ آن کشور حکمروایی داشتند. ایالات متحده، صدام را از قدرت کنار راند و ساختارهای حزب بعث به ویژه اردوی عراق را از میان برداشت. سپس واشنگتن در صدد ایجاد حکومت جدید برآمد که اساساً شیعیان آن را رهبری کرده و ادعا می شود که نیازمندی ها وحقوق سنی های عراق را نادیده می گیرد.
زمانیکه قوای نظامی ایالات متحده عراق را در کنترول خود داشت، افراطگرایان سنی زیر پرچم القاعده در آن کشور بسیج شده و بر ضد نیروهای امریکایی، سنی های میانه رو و اکثریت شیعه صف آراستند. ملیشه های شیعه از سایر جوانب شکل گرفت و جنگ داخلی در عراق مشتعل شد. همزمان با این، واشنگتن شمار سربازان امریکایی را در عراق افزایش داد و رهبران قبایلی سنی عراق را تطمیع کرد تا بر ضد سنی های تندروی که به صفوف القاعده پیوسته بودند، بسیج شوند.
پس از خروج سربازان امریکایی از عراق در سال ۲۰۱۱، القاعده در مناطق سنی نشین عراق سازماندهی مجدد کرد و به گروه دولت اسلامی یا داعش مبدل شد. داعش گروه تندروی است که به دلیل جنگ داخلی در سوریه به سرعت در آن کشور نیز گسترش یافت و تخمین زده می شود که اکنون یک سوم قلمرو دو کشور – مهمتر از همه شهر رقۀ سوریه و شهر موصل عراق – را در تصرف دارد.
برای چندین ماه، ایالات متحده مواضع گروه دولت اسلامی را بمباردمان کرد که تا حدی موفق نیز بود. اکنون، فرانسه و روسیه نیز به این تلاشها پیوسته اند. روسیه نیز مواضع جنگجویان گروه دولت اسلامی را در سوریه هدف قرار داده است، به ویژه پس از که آن گروه داعش مسوولیت سقوط طیارۀ مسافربری روسی را در مصر به دوش گرفت. فرانسه هم پس از حملات مرگبار پاریس حملات هوایی را بر مواضع داعش شدت بخشیده است.
متخصصان نظامی و استخبارات گفته اند که پیش از سقوط طیارۀ روسی، مسکو مخالفان حکومت بشارالاسد رئیس جمهور سوریه را هدف قرار می داد. شورشیان مخالف حکومت اسد، متحد داعش نبوده اما به هدف سرنگونی رژیم سوریه عمیقاً در جنگ داخلی آن کشور درگیر اند. حکومت ایالات متحده به شمول قدرتهای منطقه یی چون عربستان سعودی و ترکیه تاکید دارند که اسد باید از قدرت کنار برود، اما ایران و روسیه می گویند که وی باید کم از کم در کوتاه مدت، بخشی از راه حل سیاسی سوریه باشد.
شماری از تحلیلگران دخالت روسیه را در جنگ سوریه، تلاشی برای نجات رژیم اسد می دانند. سوریه آخرین جغرافیای نفوذ روسیه در شرق میانه بود. سواحل سوریه یگانه بندری است که روسیه در حوزۀ مدیترانه به آن دسترسی دارد، از سوی دیگر دمشق بزرگترین مشتری اسلحۀ روسی است.
جاذبۀ گروه دولت اسلامی در سوریه نیز از ریشه هایی که آن گروه در عراق دارد، رشد می کند که همانا در حاشیه راندن و محروم ساختن سنی ها از قدرت می باشد. برعکس عراق که این وضعیت را تازه تجربه می کند، محرومیت سنی ها در سوریه به گذشته های دور بر می گردد. بشارالاسد و پیشتر از او پدرش حافظ الاسد، از چند دهه به اینسو با قساوت بر اکثریت مسلمان سوریه حاکمیت داشته اند، همانگونه که صدام بر اکثریت شیعۀ عراق حاکمیت می راند.
انگیزۀ دیگر هرج و مرج در عراق و سوریه، استقلال طلبی و دولتخواهی کردها در این دو کشور است. کردها جمعیت بزرگ ساکن در شمال عراق و سوریه، ایران و ترکیه استند. کردهای ترکیه که بیشتر در مناطق جنوبی آن کشور ساکن اند، از دیرزمان با حکومت انقره در جنگ اند. نیروهای کرد بزرگترین شریک امریکا در جنگ علیه دولت اسلامی بود و پیشمرگه های کردی دستآوردهای بزرگی در جنگ زمینی با تندروان داعش داشتند.
کردها، کمابیش یک ساحۀ خودمختار و خودگردان را در عراق ایجاد کرده و بر ذخایر سرشار نفت آن ساحه کنترول دارند. حمایت ایالات متحده از پیشمرگه های کردی با انتقاد ترکیه – هرچند خود مخالف رژیم اسد است- و حکومت شیعۀ بغداد روبرو شده است.
چک هیگل وزیر دفاع پیشین ایالات متحدۀ امریکا روز یک شنبه در صحبت با تلویزیون سی ان ان گفت که پیروزی نظامی بر گروه دولت اسلامی به مفهوم پایان هرج و مرج و خشونت در شرق میانه نیست، مگر اینکه به گفتۀ وی سایر کشورهای منطقه، اروپا، روسیه و ایران با هم "بستر ثبات سیاسی" را ایجاد کنند.
اما چنین سکوی ثبات چگونه در منطقۀ ایجاد شود که قادر نبوده است در ۱۳۰۰ سال گذشته به تفرقۀ مذهبی پایان ببخشد. منطقۀ که در آن کردها با ایستادگی تمام در صدد تشکیل کشوری اند که هرگز آن را نداشته اند و در نهایت جغرافیایی که تعدد دیگر اقلیت های مذهبی و قومی به پیچیدگی بافت آن می افزاید. پس تنها با شکست داعش نمی توان این شگاف ها و انقسام های عمیق را ترمیم کرد.
به نظر می رسد که راه حل نهایی سیاسی در شرق میانه مستلزم اسکان مجدد جمعیت بزرگی است که به خاطر جنگ عراق و سوریه و گسترش شورشگری گروه دولت اسلامی خانه و کاشانۀ شان را ترک گفته اند و نهایتاً راه حل مستلزم از خود گذری سیاسی است که در چند قرن گذشته دیده نشده است که تحقق هر یک آن زمانگیر خواهد بود.
گزارش: اسوشیتدپرس
برگردان: نجیب الله احمدیار