ساعاتی قبل از سقوط کابل به دست طالبان در ۱۵ اگست، قوای هوایی افغانستان در حال متلاشی شدن بود و به جای حملات هوایی بر شورشیانی که در حال پیشروی بودند، برخی از نیروهای هوایی با یکدیگر نزاع داشتند.
براساس اظهارات یک پیلوت قوای هوایی پیشین افغانستان و دو نفر دیگر که شاهد این هرج و مرج در میدان هوایی کابل بودند، برخی از پرسونل قوای هوایی افغانستان که از میدان هوایی محافظت می‌کردند، سعی کردند به زور وارد یک هلیکوپتر نظامی شوند که آمادۀ پرواز بود.
پیلوت این هلیکوپتر به خبرگزاری رویترز گفت که مقصد پرواز داخل افغانستان بود، اما نگهبانان متقاعد شده بودند که طیاره خارج از کشور پرواز می‌کند و از این رو مصمم بودند که باید سوار این طیاره شوند. نگهبان دیگری که سعی داشت آنان را متوقف کند، اسلحۀ خود را به سمت کابین هیلیکوپتر نشانه گرفته بود.
این پیلوت افغان که رویترز نامش را افشا نکرده است به این خبرگزاری گفت: "محشر برپا شد. صدای گلوله‌باری بلند شد. گلوله‌ها هلیکوپتر را سوراخ کردند. آوار و فلز به پرواز درآمدند و پیلوت و یک عمله پرواز مجروح شدند. هر دو نیاز به درمان داشتند...صورتم پر از خون شد."
محمد اشرف غنی، رییس جمهور پیشین افغانستان اواسط همان روز از کشور فرار کرد و فروپاشی دولت تحت حمایت غرب را، از آنچه که بدبین‌ترین تحلیل‌گران دفاعی پیش‌بینی می‌کردند، تسریع کرد. در عرض چند ساعت، طالبان به کابل هجوم بردند و تخلیه پر از هرج و مرج نظامیان خارجی آغاز شد.
خبرگزاری رویترز گزارش مفصلی از عملیات پرواز مخفیانهٔ محمد اشرف غنی و همراهانش به اوزبیکستان و هرج و مرج در میدان هوایی کابل را از زبان بیشتر از ۲۰ نفر از پیلوتان، پرسونل نظامی، مقامات دولتی و سربازان پیشین افغانستان و امریکایی تهیه کرده است که بینش جدیدی را در مورد روزهای پایانی قوای هوایی افغان که زمانی تاج اردوی افغانستان محسوب می‌شد ارایه می‌کند؛ نیرویی که ایالات متحده میلیاردها دالر را برای ایجاد آن هزینه کرد و تعداد بیشماری از جنگجویان طالب را به کام مرگ فرستاد.
خبر خروج اشرف غنی سبب شد تا منسوبین قوای هوایی از جمله پیلوت‌ها، عمله پرواز و حتا برخی از خویشاوندان شان سوار بر طیاره‌های نظامی شده و از کشور فرار کنند.
مقامات افغان و ایالات متحده می گویند که بیش از یک چهارم طیاره‌های افغانستان به کشورهای اوزبیکستان و تاجیکستان پرواز داده شدند.
یکی از مقامات پیشین قوای هوایی افغانستان گفت: "راستش را بخواهید، ما کنترول خود را از دست دادیم."
سقوط کابل آنقدر سریع بود که وزارت دفاع امریکا فوراً نیروهای امریکایی را به این شهر فرستاد تا ده‌ها طیاره تدارکاتی ایالات متحده را که در میدان هوایی این شهر بودند، از بین ببرند تا به دست طالبان نیفتد.
جان میشل، جنرال بازنشسته امریکایی که زمانی ماموریت آموزشی قوای هوایی افغانستان را رهبری می‌کرد، از فروپاشی این قوا ابراز ناراحتی کرد، اما گفت که تعجب نمی‌کند. او مدعی است که الگوی ایالات متحده که بر اساس آن قوای هوایی افغان تشکیل شده بود، برای مکانی مانند افغانستان مناسب نبود.
میشل گفت: "این یک پروژه بیش از حد جاه طلبانه بود که از ابتدا محکوم به فنا بود."
در کنار نیروهای ویژه و قطعات خاص، ایالات متحده قوای هوایی اردوی پیشین افغانستان را مانند یک اردوی مدرن برای مبارزه با طالبان آموزش داده بود. نتیجه این تلاش‌ها صدها پیلوتی بودند که در شرایط دشوار عملکرد‌های تحسین‌برانگیزی داشتند. اما این نیروها برای وظایف اصلی از جمله حفظ و مراقبت طیاره‌ها و تدارکات به شرکای امریکایی خود وابسته بودند.
تصمیم جو بایدن، رییس جمهور ایالات متحده مبنی بر خروج سریع تمام پرسونل نظامی و قراردادی‌های امریکایی حامی قوای هوایی افغانستان، این ضعف را آشکار کرد، زیرا تماس و حمایت آنلاین هیچ‌گاه نمی‌تواند جایگزین حمایت حضوری شود.
پنتاگون در پاسخ به سوالی در مورد یافته های رویترز مبنی بر اثرات فلج کننده ختم کمک‌های عملی گفت که از قوای هوایی افغانستان حتا پس از خروج نیروها با پرداخت حقوق منسوبین، آموزش پیلوت‌ها در خارج از کشور و حتا انجام حملات هوایی از پایگاه‌های در خارج از افغانستان، حمایت کرده اند.
جنرال فرانک مک‌کینزی، فرمانده قوماندانی مرکزی ایالات متحده، در ماه اپریل به کانگرس امریکا هشدار داد که نگران "توانایی قوای هوایی افغانستان برای پرواز ... پس توقف حمایت از این طیاره‌ها" است.
در روزهای پسین حکومت به رهبری محمد اشرف غنی در حالی که طالبان ولایات را یکی پس از دیگری تصرف می‌کردند، از قوای هوایی افغان خواسته شده بود تا بیش از هر زمانی دیگری برای حمایت از جنگ زمینی، بمباردمان، تخلیه طبی، و انتقال نیروها کارکند.
این زمانی است که طیاره‌های قوای هوایی نیز به دلیل استفادهٔ بیش از حد و عدم حفظ و مراقبت یکی پی دیگری از کار می‌افتادند. بر اساس معلومات پنتاگون، قوای هوایی افغان از پایان ماه جون تا اخیر ماه جولای، ۲۰ درصد طیاره‌های قابل استفاده را از دست داده بود. رویترز گزارش داده است که این نیروها با کمبود شدید مهمات نیز مواجه بودند.
یک پیلوت افغان به اسم مختصر "شاه" به خبرگزاری رویترز گفته است که در ماه جولای برای یک ماموریت تخلیه طبی خطرناک به منطقهٔ سپین بولدک می‌رفت و دو هلیکوپتر تهاجمی MD-530 برای تامین امنیت او فرستاده شده بود، اما یکی از پیلوت‌های آن طیاره‌ها به شاه گفت که او مهمات کافی ندارد و اگر طالبان بر شاه حمله کنند، اینها قادر به دفاع نخواهند بود.
شاه که اکنون در افغانستان در خفا به سر می‌برد، به خبرگزاری رویترز گفت: "ما در حال برداشتن اجساد بودیم. به دلیل خطر زیاد، حتا وقت نداشتیم که ضربان قلب زخمیان را بررسی کنیم."
حمدالله محب، مشاور امنیت ملی حکومت پیشین افغانستان نیز کمبود مهمات را تایید کرده و گفته است که در هفته‌های اخیر پیش از سقوط حکومت پیشین افغانستان، قوای هوایی افغانستان با کمبود بم‌های هدایت شوندهٔ لایزری که برای هدف‌گیری دقیق مواضع طالبان کار گرفته می‌شد، روبرو بودند.
آقای محب به رویترز گفت: "ترس ما این بود که اگر این اطلاعات را علنی کنیم، طالبان را بیشتر جسور کرده و روحیه نیروهای زمینی را تضعیف خواهد کرد. "
پنتاگون در بیانیه‌ای به رویترز تایید کرد که تحویل بم‌های هدایت‌شونده لایزری GBU-58 را قبل از فروپاشی افغانستان متوقف کرده بودند، اما جزییات بیشتری ارایه نکرد. اما یک مقام دفاعی ایالات متحده گفت که واشنگتن معتقد است که این تصمیم به عملیات نظامی در افغانستان آسیب نرسانده است.
محمد طارق صافی، قوماندان یک کندک هوایی در مزارشریف می‌گوید که به تاریخ ۱۴ اگست ارتباط او با منسوبین اردو که مسوولیت حفاظت از میدان هوایی نظامی مزارشریف را داشتند قطع شد و او مجبور شد به ۱۵۰ منسوب تحت فرمان خود دستور عقب نشینی به کابل را بدهد.
او افزود که پس از پرواز طیاره A-29 Super Tucano ، او مورد حملهٔ طالبان قرار گرفت و سخت زخمی شد اما توانست طیاره را نشست بدهد. سپس او توسط هلیکوپتر به اوزبیکستان انتقال داده شد و در آن جا بستری شد. او در نهایت در ماه اکتوبر به ایالات متحده منتقل شد.
در ماه‌های پایانی جنگ، طالبان به شدت تلاش می‌کردند تا پیلوت‌های قوای هوایی افغانستان را ترور کنند تا سبب تضعیف قوای هوایی شوند. کم از کم هفت پیلوت نظامی افغان در سال جاری طی یک سلسله قتل‌های هدفمند کشته شدند.
افزون برآن پیلوت‌ها در روزهای پسین دولت جمهوری با خطر مقامات و مردم نیز مواجه بودند چون آنان ابزار گران‌بهایی برای فرار از چنگ طالبان بودند. بعضی از افغان‌ها حاضر بودند برای سوار شدن به طیاره دست به هر کاری بزنند.
پیش از درگیری نیروهای هوایی در میدان هوایی کابل به تاریخ ۱۵ اگست، درگیری دیگری به تاریخ ۱۲ اگست در هرات نیز بع وقوع پیوسته بود.
اندکی قبل از آن که طالبان در هرات اعلام پیروزی کنند، مقامات دولتی و سربازان در این ولایت بر سر اینکه چه کسی می‌تواند با استفاده از آخرین هلیکوپترهای موجود قوای هوایی افغانستان در کمپ ظفر، قرارگاه قول اردوی ۲۰۷ اردوی افغانستان، به کابل بروند، با هم درگیر شدند.
به گفته منابع افغان، عبدالصبور قانع، والی هرات و اسماعیل خان، با همکارانشان خواستار اخراج شدند. اما سربازان اردو به آنان اجازه ندادند. در این پایگاه صدها سرباز اما چند طیارهٔ محدود وجود داشت. سربازان گفتند: "یا همه می‌روند یا هیچکس نمی‌رود."
پیلوت‌های افغان تخمین می‌زنند که آنان ۴۶ طیاره را به اوزبیکستان و ۱۷ طیاره دیگر را به تاجیکستان برده اند. مقامات امریکایی به رویترز گفتند که ایالات متحده در حال بررسی درخواست‌های کشورهای آسیای مرکزی برای نگهداری برخی از این طیاره‌ها است.
ایالات متحده برای از بین بردن طیاره‌های باقی مانده در میدان هوایی کابل جنرال فرنک کسلر را به تاریخ ۱۷ اگست به کابل اعزام کرد. ماموریت او این بود که طیاره‌ها و تجهیزات نظامی را پیدا کرده و بدون سروصدا و بدون استفاده از مواد منفجره از بین ببرد.
کسلر در اولین مصاحبه خود در مورد این ماموریت به رویترز گفت که تیم ۱۰۰ نفره وی ۷۳ طیاره را در میدان هوایی کابل شناسایی و از بین بردند. او گفت: "ما نمی‌توانستیم از بم دستی کار بگیریم و یا با مواد منفجره تمام تجهیزات آنجا را از بین ببریم."
او از شرح دقیق چگونگی از کار انداختن این طیاره‌ها که عمدتاً UH-60 بلک هاک و هلیکوپترهای Mi-17 روسی بودند، خودداری کرد.
شش تن از پرسونل قوای هوایی افغانستان که هنوز در داخل افغانستان هستند به رویترز گفتند که از دشمنان پیشین شان وحشت دارند و به شدت خواهان ترک کشور اند.
دیوید هیکس، یک جنرال بازنشسته ایالات متحده که زمانی فرماندهی ماموریت آموزشی قوای هوایی افغانستان را بر عهده داشت، اکنون یک موسسه خیریه را برای تخلیه و اسکان مجدد منسوبین پیشین نیروهای افغان رهبری می‌کند. گروه او مدعی است که خروج صدها پیلوت افغان و اعضای خانواده آنان تسهیل کرده اند.
آقای هیکس با اشاره به آن پیلوت‌های افغان که هنوز هم در افغانستان باقی مانده اند به خبرگزاری رویترز گفت: "غلط نخواهد بود که بگوییم آنان در وضعیت ناامیدکننده‌ای قرار دارند. "
پرواز نهایی
به گفتهٔ چند تن از افغان‌های آگاه از موضوع، پس از رویارویی نیروهای قوای هوایی در میدان هوایی کابل که منجر به زخمی شدن دو منسوب نظامی شد، نیروهای امنیتی میدان هوایی هلیکوپتر دیگری را نیز متوقف کردند و آن هلیکوپتر مسوول انتقال رییس جمهور پیشین بود. اما به گفتهٔ این مقامات این هلیکوپتر پس از مشاجره‌ای پیلوت‌ها با نیروهای امنیتی و درگیرشدن پرسونل امنیتی رییس جمهور با آنان، توانست پرواز کند.
حمدالله محب مشاور امنیت ملی حکومت به رهبری اشرف غنی به خبرگزاری رویترز گفت که در مورد توانایی نیروهای امنیتی محافظت رییس جمهور، نگرانی‌ها افزایش یافته بود. او گفت: "یکی از دلایلی که تصمیم گرفته شد زمان تخلیه است، این بود که آن هلیکوپتر واقعاً گروگان گرفته شده بود. ترس این بود که برخی [سربازان افغان] سرکش شده باشند. "
یکی از پیلوت‌ها به رویترز گفت که هنگامیکه محمد اشرف غنی، همسرش و برخی از مقامات بلندپایه از جمله محب برای فرار به اوزبیکستان سوار هلیکوپتر شدند، برخی از محافظان آقای غنی بر سر سیت‌های باقی مانده با هم درگیر شدند.
پیلوت‌ها گفتند که سرانجام سه هلیکوپتر کمی قبل از ساعت سه بعد از ظهر ارگ را ترک کردند و در ارتفاع پایان برای جلوگیری از رادار و مخفی نگهداشتن سفر، به طرف شمال حرکت کردند و هلیکوپتر چهارم نیر به تعقیب آنان پرواز کرد. به گفته آنان این چهار هلیکوپتر ۵۴ نفر را از ارگ به اوزبیکستان انتقال دادند.
دو نفر از پیلوت‌ها به خبرگزاری رویترز گفتند که دقایقی قبل از بلند شدن طیاره مقصد به آنان گفته شد و حتا آنان نتوانستند خانواده‌های خود را مطلع کنند.
پیلوت‌های افغان به رویترز گفتند که مقامات اوزبیکستان نیز شگفت‌زده شده بودند و فرود غیر منتظره افغان‌ها در میدان هوایی ترمز باعث درگیری نیروهای امنیتی اوزبیکستان نیز شد.
وزارت خارجهٔ اوزبیکستان از اظهار نظر در این باره خودداری کرد.
یکی از پیلوت‌ها گفت که با ورود به خاک اوزبیکستان محمد اشرف غنی از آنان قدردانی کرد و گفت:"شما جان همه ما را نجات دادید."
چندی بعد، محمد اشرف غنی به امارات متحدۀ عرب رفت و تا کنون در آنجا به سر می‌برد. آقای غنی پس از خروج از افغانستان تا حال دو پیام ویدیویی نشر کرده است که در آن جلوگیری از خونریزی را دلیل بیرون رفتنش از افغانستان خوانده و نیز ادعاهای مبنی بر انتقال "۱۶۹ میلیون دالر" پول را با خود به بیرون از افغانستان رد کرده است.
حدود ۱۷ تن از پیلوت‌ها و خدمه پروازی این چهار هلیکوپتر به تاریخ ۱۶ اگست به ابوظبی منتقل شدند و دریک کمپ بشردوستانه در انتظار اسکان مجدد در ایالات متحده به سر می‌برند.
آنان می‌گویند که دولت ایالات متحده آنان را فراموش کرده و نگران خانواده‌های خود در افغانستان استند.
سخنگوی سفارت ایالات متحده در ابوظبی از اظهار نظر در مورد خودداری کرد، اما در بیانیه‌ای گفت که طی مراحل، بررسی سوابق و بازرسی افغان‌ها برای اسکان مجدد به ایالات متحده اولویت اصلی آنان است.
