فروپاشی مطلق نظام سیاسی افغانستان پس از ۲۰ سال تجربه و تمرین مولفه‌های حکومت‌داری مدرن در ۱۵ اگست سال ۲۰۲۱،تمام ابعاد زندگی مردم و نظم اجتماعی افغانستان را دچار دگرگونی کرده است.
نظام معارف و تحصیلات عالی که یکی از بخش‌های مهم و حیاتی هرجامعه می‌باشد، از این امر مستثنا نیست. به باور برخی از استادان دانشگاه‌های افغانستان، پس از تسلط مجدد طالبان بر این کشور، نظام معارف و تحصیلات عالی نیز دچار "دگرگونی ریشه‌یی و هویت زدایی" شده است.
مرید(نام مستعار)، یکی از استادان دانشگاه البیرونی، باور دارد که تمام تلاش‌هایی که از سوی طالبان در بیشتر از یک سال گذشته صورت گرفته، تحصیلات عالی را در همه جنبه‌ها "به عقب" برده است.
این استاد دانشگاه، در گفتگویی به صدای امریکا گفت:"طالبان درافغانستان دانشگاه زدایی کردند" و به عقیدۀ او، طالبان "هویت اصلی دانشگاه" را گرفته‌اند.
مرید افزود که تسلط مجدد طالبان منجر به فقدان بودجۀ پژوهشی، فرار مغزهای اکادمیک و آوارگی استادان نخبه گردید، ازین رو، دانشگاهها در افغانستان کارکرد پژوهشی را کاملاََ از دست داده اند.
این استاد دانشگاه در ادامه می‌افزاید که استادان و دانشجویان در تعیین محتوای درسی دیگر نقشی نداشته و آزادی‌های اکادمیک از آنها سلب شده است.
یکی از صنف‌های درسی محصلین در پوهنتون ابن سینا واقع در شهر کابل
این استاد پوهنتون به صدای امریکا گفت:" طالبان به شیوه‌های گوناگون استادان را از دانشگاهها اخراج و یا مجبور به ترک وظیفه کرده تا زمینه را برای جذب افراد خود فراهم کنند و از این طریق، با تعیین افراد خود به عنوان رییس و معاون دانشگاه ها، عملاََ قانون تحصیلات عالی ملکی را ملغا و جامعه اکادمیک را تحقیر کرده اند."
محصلین نیز می‌گویند که تغییرات گسترده و دگرگون کننده را در پوهنتون‌ها شاهد بوده اند.
یکی از دانشجویان دانشگاه بلخ که به دلیل امنیتی نخواست نامش در گزارش ذکر شود، به صدای امریکا گفت:"دانشگاه قبل از سقوط جمهوریت مکان آرامش‌بخش بود، ولی پس از تسلط طالبان، این مکان آرامش بخش به یک جهنم تمام عیار مبدل شده است."
این دانشجوی دختر ادعا کرد که سخت‌گیری طالبان بر دانشجویان و استادان دانشگاه روز افزون است. او گفت:"قبلا به ما گفته بودند که با پوشیدن ماسک می‌توانید به دانشگاه بیایید و حالا می‌گویند ماسک لباس کفری است باید نقاب سیاه بپوشید."
این دانشجو افزود که کیفیت دروس دانشگاه بلخ به دلیل اخراج استادان مسلکی و فرار کادرهای علمی پایین آمده است و وضعیت پیش آمده "زیان جبران ناپذیر در روند تحصیلات عالی" خواهد داشت.
او افزود که طالبان به رغم دست‌کاری در محتوای نصاب پوهنتون ها حتا کتاب‌هایی را که مخالف قرائت طالبان باشد، از کتاب فروشی‌ها جمع کرده‌اند که درحال حاضر دانشجویان دسترسی اندک به منابع معتبر علمی دارند.
شماری از محصلین در پوهنتون بدخشان (تصویر از آرشیف صدای امریکا)
روایت متفاوت طالبان
با این‌حال، وبسایت وزارت تحصیلات عالی طالبان، اظهاراتی را از عبدالباقی حقانی، سرپرست وزارت تحصیلات عالی طالبان نقل کرده که در آن، انکشاف و پیشرفت جامعه وابسته به نظام تحصیلات عالی با کیفیت تلقی شده است.
وبسایت وزارت تحصیلات عالی طالبان به نقل از سرپرست این وزارت نگاشته است:"انکشاف و پیشرفت فراگیر یک ملت منوط و مربوط به نظام تحصیلات عالی و با کیفیت می باشد. برای یک افغانستان متکی به خود لازم است روی نهادهای تحصیلی کشور به گونهای سرمایه گذاری شود که با معیارهای جهانی سازگار و در مطابقت به نیازمندی‌های جامعه باشد. هدف ما ایجاد سیستم با کیفیت و معیاری تحصیلات عالی در کشور است که بتواند پاسخگوی نیازهای جامعه بوده و دارای اعتبار منطقوی و جهانی باشد."
اما زرغونه(نام مستعار) یکی از استادان زن در پوهنتون کابل ادعا می‌کند که گروه طالبان در این دانشگاه و دیگر نهادهای اکادمیک کشور وضعیتی را بار آورده است که برای آیندۀ تحصیلات عالی و نظام اکادمیک افغانستان ''زهرآگین'' است.
زرغونه باور دارد که رخداد ۱۵ اگست، یک "رویداد خطرناک" به برای عموم بخش‌هایی افغانستان بود، ولی بیشترین آسیب را در این تحول نظام تحصیلات عالی کشور متقبل شده است.
او گفت:"طالبان بر فضای دانشگاه وضعیت استخباراتی را حاکم کرده‌اند" و افزود که وضعیت مراجع اکادمیک چنان ''خفقان آور'' است که استاد و دانشجو حق گفتگو را با هم ندارند.
این استاد دانشگاه ادعا می‌کند که نه تنها بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ کادرهای تحصیلات عالی افغانستان، کشور را به علت فشارهای رفتاری طالبان ترک کرده اند، بلکه شمار دانشجویان نیز درحال کاهش بوده و به دلیل فشار طالبان، تلاش می کنند کشورشان را ترک کنند.
استاد زرغونه در ادامۀ پاسخ‌هایش به صدای امریکا گفت:"شماری از دیپارتمنت‌ها و رشته‌های ماستری در دانشگاه کابل تعطیل شده‌اند."
با این هم، وزیر تحصیلات عالی طالبان در "برنامۀ حساب دهی به ملت" ادعا کرد که شمار دانشجویان پوهنتون های افغانستان در یک سال گذشته افزایش یافته است.
عبدالباقی حقانی ادعا کرد که پیش از به‌قدرت رسیدن گروه طالبان، ۴۰۰ هزار دانشجو در ۳۹ پوهنتون حکومتی و۱۴۳ دانشگاه خصوصی تحصیل می‌کردند. اما، اکنون این تعداد به ۴۱۰ هزار افزایش یافته است.
این وزیر طالبان همچنان در برنامۀ حساب دهی به ملت ادعا کرد که در مدت یک سال گذشته، ۲۲ دانشکده، ۶۰ دیپارتمنت و ۱۵ برنامۀ ماستری را در چهار چوب تحصیلات عالی افغانستان ایجاد کرده است. اما این آمار از سوی سایر منابع معتبر تایید و یا رد نشده است.